W ramach dwuletniego projektu pn. “Zespół cmentarzysk kurhanowych w Samławkach na Pojezierzu Mrągowskim” przeprowadziliśmy w 2018 roku badania specjalistyczne, które staną się podstawą dalszych analiz i finalnego efektu – monografii cmentarzysk kurhanowych zlokalizowanych na terenie dawnego lasu miejskiego Reszla. Projekt realizowany jest w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – “Ochrona zabytków archeologicznych”
„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
pochodzących z Funduszu Promocji Kultury”
Datowanie radiowęglowe
Datowanie radiowęglowe to powszechnie stosowana w archeologii metoda uzyskania dat bezwzględnych. Pozwala na weryfikację tradycyjnych metod datowania opartego na typologii materiałów zabytkowych pozyskanych z badań wykopaliskowych lub określenie chronologii obiektów bądź struktur pozbawionych materialnych wyznaczników chronologicznych. Niestety powszechność jej zastosowania niemal całkowicie ominęła obszar i przedział czasowy objęty projektem. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać z jednej strony, w braku interdyscyplinarnego podejścia do realizowanych współcześnie badań wykopaliskowych, z drugiej zaś w dysproporcji pomiędzy badaniami współczesnymi i przedwojennymi, kiedy to datowanie radiowęglowe nie było znane badaczom starożytności. Specyfika późnej epoki brązu, a w szczególności wczesnej epoki żelaza, gdzie rejestrujemy znikomą ilość lokalnych wyznaczników chronologicznych czy importów, wymusza wręcz zastosowanie tej metody. Wnioskowanie w zakresie chronologii tego okresu odbywało się, i niestety nadal odbywa, wyłącznie w oparciu o datowanie względne, często niedoskonałe wobec “długowieczności” większości zabytków i licznych archaizmów uniemożliwiających wyznaczenie jednoznacznych ram chronologicznych. Efektem tej, powszechnej niestety praktyki, jest powielanie przestarzałych systemów chronologicznych, a w konsekwencji błędne pozycjonowanie chronologiczne stanowisk archeologicznych.
Z uwagi na specyfikę stanowisk objętych projektem, datowanie radiowęglowe zostało przeprowadzone w oparciu o próbki pochodzące z ciałopalnych kości ludzkich znalezionych w pochówkach zbiorowych umieszczonych w kurhanach. Analizy wykonano w laboratorium Beta Analytic, Miami, FL.
Palinologia
Wyniki dotychczasowych analiz palinologicznych przeprowadzonych na stanowiskach archeologicznych północno-wschodniej Polski, przyniosły w ostatnich latach wiele ważnych, przełomowych ustaleń, wzbogacających dotychczasową wiedzę na temat osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego. W kontekście zespołu sepulklarnego w Samławkach, za najistotniejsze należy uznać analizy profilu z jeziora Salęt Mały i ich korelacja z datowanymi metodą radiowęglową profilami z jezior Miłkowskiego, Wojnowo i Łazduny. Rejon jeziora Salęt jest jednym z najlepiej przebadanych archeologicznie obszarów północno-wschodniej Polski. Dobrze udokumentowana na podstawie źródeł archeologicznych chronologia osadnictwa tego mikroregionu, stworzyło znakomitą bazę do studiów przyrodniczych nad uwarunkowaniami środowiskowymi, sposobami wykorzystania środowiska przez człowieka w kolejnych fazach osadniczych oraz co najistotniejsze, nad chronologią zmian w środowisku pod wpływem antropopresji. W oparciu o dane palinologiczne na obecnym etapie badań wyróżniono 3 fazy cechujące się wyraźną intensyfikacją antropogenicznych przemian środowiska, przedzielone fazami zmniejszonego nasilenia antropopresji. Pierwsza palinologiczna faza osadnicza (ok. 1400–800 lat kal.BC) odpowiada najprawdopodobniej grupie warmińsko-mazurskiej kultury łużyckiej. Druga palinologiczna faza osadnicza (ok. 650 lat kal. BC–850 AD) odzwierciedla ciągłość osadnictwa zachodniobałtyjskiego w rejonie Salętu w bardzo długim okresie od początku wczesnej epoki żelaza do końca wczesnego średniowiecza. Palinologiczne dowody stałej obecności człowieka w tym rejonie aż do połowy IX w., burzą opartą na danych archeologicznych hipotezę o zaniku grupy olsztyńskiej i znacznym osłabieniu osadnictwa w tym regionie na przełomie VII i VIII w. Zapis pyłkowy najmłodszej palinologicznej fazy osadniczej (ok. 1000–2010 AD) dokumentuje znaczne wylesienie terenu i rozprzestrzenienie się wielu zbiorowisk roślinnych związanych z człowiekiem – pól uprawnych, łąk i pastwisk oraz zespołów ruderalnych.
W ramach projektu, odwierty glebowe do analiz palinologicznych, zostały pobrane z nawarstwień osuszonego jeziora znajdującego się w bezpośredniej zależności topograficznej do zespołu cmentarzysk kurhanowych w Samławkach – tzw. łąki Zimmermanna. Za tą część projektu odpowiedzialni są naukowcy z Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Warszawie.
Antropologia
Analiza szczątków kostnych została przeprowadzana wg metody McKinley. Ten sposób opisu szczątków ciałopalnych uwzględnia większość propozycji zawartych w literaturze przedmiotu, pozwalając na dość szczegółową, lecz stosunkowo łatwą do zastosowania analizę. Zgodnie z zaleceniami – przepalone szczątki zostały przesiane zestawem sit kalibrowanych o okach o średnicy 10, 5 i 2 mm, a następnie każda frakcja zostanie zważona. Podział pozwala na określenie stopnia fragmentacji materiału. Kolejnym etapem analizy było wydzielenie możliwych do identyfikacji fragmentów w obrębie każdej frakcji oraz podzielenie ich zgodnie z pozycją anatomiczną na pięć grup: czaszka, tułów, górna kończyna, dolna kończyna, oraz fragmenty nieidentyfikowalne. Fragmenty należące do każdej z grup zostały osobno zważone na wadze o dokładności do 0.5 g. W końcu w każdej z grup określona została kolorystyka fragmentów kości, co jest przyjętym sposobem na określenie stopnia przepalenia i utlenienia związków organicznych występujących w kościach.
Analiza antropologiczna kości ludzkich pochodzących z pochówków kurhanowych w Samławkach została przeprowadzona przez Monikę Dzierlińską, doktorantkę w Ośrodku Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW i robiącą doktorat z analizy szczątków ciałopalnych, w którym zadaje pytania o rejestrowane w kościach śladów związanych z rytuałem ciałopalenia.
Konserwacja
Naczynia gliniane, aby je wiarygodnie zadokumentować oraz poddać typologii muszą zostać możliwie jak najpełniej zakonserwowane i zrekonstruowane. Jest to proces niezwykle długotrwały i pracochłonny. W szczególności dotyczy to naczyń wykorzystywanych jako miejsce składania ciałopalnych szczątków ludzkich, czy ogólnie tzw. ceramiki grobowej. Z uwagi na ich “jednorazowość” wykonane są często przy zastosowaniu jak najmniejszej ilości domieszek schudzających, wykorzystywanych w ceramice kuchennej jako wzmocnienie konstrukcji naczynia i podniesienie jego odporności na działanie czynników zewnętrznych. W efekcie popielnice są niezwykle delikatnym materiałem archeologicznym. Dodatkowym utrudnieniem w przypadku naczyń z Samławek, jest ich depozycja na bruku kamiennym, nie zabezpieczonym często skrzynią kamienną, przykrytym wielotonowym nasypem kamienno-ziemnym. Łatwa do wyobrażenie kompresja postępująca na przestrzeni lat, sprawia, że w momencie odkrycia przez archeologów popielnice tworzą po prostu ceramiczną warstwę. Tylko dzięki dokładnej eksploracji i trójwymiarowej dokumentacji możliwe jest wyodrębnienie skupisk tworzących poszczególne pochówki. Jednak nawet najdokładniejsza inwentaryzacja nie wyklucza przemieszczenia jakiejś części materiałów. “Odzyskanie” właściwej formy naczynia jest więc pierwszym etapem konserwacyjnym. Przypomina to układanie puzzli, tyle że są to puzzle przestrzenne, brakuje części elementów i do tego ktoś wymieszał kilka kompletów. Kolejnym etapem jest ocena stopnia zniszczenia fragmentów i konserwacja powierzchni, często nawet bardzo silnie rozwarstwionych. Po wyodrębnieniu poszczególnych zespołów fragmentów można przystąpić do ich tzw. wyklejania, czyli żmudnego procesu odbudowy pierwotnej formy naczynia. Kolejnym etapem jest uzupełnienie ubytków lub nawet większych partii naczynia za pomocą celulozowo-gipsowej masy szpachlowej. Zakończeniem konserwacji i rekonstrukcji jest szlifowanie oraz mycie naczynia. W wybranych przypadkach, niekiedy partie gipsowe mogą być pokryte farbą dla ujednolicenia koloru powierzchni.
Żmudny proces konserwacji i rekonstrucji popielnic oraz naczyń stanowiących wyposażenie kurhanów w Samławkach oddaliśmy w ręce Magdy Sugalskiej, która od 2000 do 2010 roku związana była z Krakowskim Zespołem do Badań Autostrad, gdzie prócz badań terenowych zajmowała się inwentaryzacją materiałów zabytkowych oraz kierowała zespołem zajmującym się wyklejaniem materiału ceramicznego z badań przeprowadzonych przez KZdBA oraz Muzeum Archeologiczne w Krakowie.
